Ժողովուրդն այն «Զորաց քար» է անվանել

Սիսիան քաղաքի մոտակայքում կա խորհրդավոր քարերի մի խումբ: Առաջին հայացքից մեր լեռնային երկրի լոկ մի մասնիկը թվացող այս քարափունջը դարերի պատմություն ունի: Այն իր առեղծվածային լռությամբ շարունակ գրավել է մարդկանց, իսկ հատկապես վերջին տասնամյակներում` գիտնականների ուշադրությունը: Այստեղ բազմաթիվ ուսումնասիրություններ են կատարվել, աղմկահարույց բացահայտումներ արվել, սակայն բազում հարցերի պատասխաններ դեռ այդպես էլ անհայտ են մնացել: Սա մի վայր է, որի նշանակության և նախնական բնակիչների մասին որևէ գրավոր տեղեկություն չի պահպանվել: Անգամ սկզբնական անունն է դեռևս անհայտ: Ժողովուրդն այն «Զորաց քար» է անվանել` այս քարերին վերագրելով գերբնական զորություն:
Այդ նկատառումով մարդիկ այստեղ են բերել բազմաթիվ հիվանդների, տկարների, չբեր կանանց, քանզի համոզված են եղել, որ այս քարերը բժշկելու, մարդուն զորացնելու հատկություն ունեն: Ոմանք էլ, քարերի այս շարասյունը նմանեցնելով զինվորների, այն անվանել են «քարե զորք»: Մինչդեռ մոտակա շրջանի բնակիչները, հավանաբար, մոտակա պատմական Քարահունջ գյուղի անվանումը վերցնելով, այն կոչել են Քարահունջ: Այս վայրն այսպես է անվանել նաև աստղաֆիզիկոս Էլմա Պարսամյանն իր գիտական ուսումնասիրություններում: Նրա` Մեծամորի աստղադիտարանը հայտնաբերելուց անմիջապես հետո Քարահունջի քարերը հաստատել են նրա այն կանխավարկածը, ըստ որի` Հայաստանը հնագույն աստղագիտական երկիր է: Քարահունջի առաջին աստղագիտական ուսումնասիրությունը Է. Պարսամյանն իրականացրել է 1983-ին, որին այնուհետև հաջորդել են երկրորդ` 1987 թ. ուսումնասիրությունները` Ալեքսանդր Բարսեղյանի հետ համատեղ: Պետք է նշել, որ «Քարահունջ» բառը չափազանց հետաքրքիր ստուգաբանություն ունի: Այն բաղկացած է երկու արմատներից` «քար» և «հունջ»: Առաջին արմատի իմաստը լիովին հասկանալի է, մինչդեռ երկրորդ արմատի նշանակությունը մինչ օրս անհայտ է: Կարծիք կա, որ երկրորդ արմատը պետք է կարդալ ոչ թե «հունջ», այլ «հունչ», այն է` «հնչող քարեր»: Մեկ այլ վարկածի համաձայն` հնարավոր է, որ «հունջը» «փունջ» բառի տարբերակը լինի (Սիսիանի բարբառով «հունջ» նշանակում է «փունջ»), այսինքն` «քարերի փունջ»: Սակայն որն էլ լինի ճիշտ անվանումը, այս քարերը հնագույն աշխարհի ամենախորհրդավորների շարքում են և արժանի են ստանալու համաշխարհային ժառանգության վայրի կարգավիճակ: Քանզի առայսօր կատարված գիտական ուսումնասիրությունները հաստատում են, որ այս քարափունջը ոչ թե պարզապես քարերի մի խումբ է, այլ աշխարհին հայտնի ամենահին աստղադիտարաններից մեկը:
Հուշարձանային այս կառույցը բաղկացած է մոտ 3 մետր բարձրություն ունեցող 222 քարերից, որոնցից 84-ի վրա կան իրենց ձևով և դասավորությամբ կառույցի աստղագիտական կենտրոն լինելու մասին վկայող ողորկ տաշած դիտանցքեր: Այդ քարերը որոշակի տեսակի աստղադիտական գործիքներ են, որոնց վրա բացված դիտանցքերն ուղղված են հորիզոնում Արևի ծագման և մայր մտնելու կետերին: Նույնատիպ քարեր են եղել Լուսնին և երկնքի ամենապայծառ աստղերին հետևելու համար: Իսկ քարերից մեկը (թիվ 137) ժամանակին, հնարավոր է, ունեցել է փորված շրջադիտակ և սաղր գավաթ: Կարծիք կա, որ այն պերիսկոպի (periscope) դեր է կատարել: Այս քարերի միջոցով հնարավոր է եղել կատարել աստղագիտական շատ դիտարկումներ և համապատասխան եզրահանգումներ անել, օրինակ` աստղաբաշխական տարվա սկզբի, արևի և լուսնի խավարումների ժամանակի և այլ պարբերական երևույթների մասին: Ցավոք, ժամանակի ընթացքում այս քարերի մի մասը կոտրվել, տեղաշարժվել կամ տապալվել է գետնին` կորցնելով իր նախնական տեսքը:
Չնայած Քարահունջը դարերի պատմություն ունի, ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում այն հայտնվել է հատկապես վերջին տասնամյակներում (խորհրդային տարիներին այս համալիրը բավականաչափ չի ուսումնասիրվել): Այդ ուսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել են արտասովոր մեծ չափսերի դամբարաններ, որոնք դարեր շարունակ թաքնված են եղել հողի շերտերի տակ: Որոշ հնագետներ կարծում են, որ քարերն ու դամբարանները նույն ժամանակաշրջանին են պատկանում, մյուսներն ասում են, որ դրանք տարբեր ժամանակներում են կառուցվել` ամենայն հավանականությամբ քարերը նախորդել են դամբարաններին: Այս դամբարաններում հայտնաբերված գտածոները պատկանում են վաղ բրոնզի դարին, իսկ դամբարանները թվագրվում են վաղ կամ միջին բրոնզի դարով (Ք.ա. 2000-1800 թթ.): 1980-ականներին հնագետ Օնիկ Խնկիկյանի գլխավորությամբ կատարված պեղումների ընթացքում հայտնաբերվել են կենտրոնական դամբարանը և մի քանի այլ դամբարաններ` համալիրի արևմտյան հատվածում: Ք.ա. 1-ին հազարամյակով թվագրվող երկու սրահներից բաղկացած հսկայական դամբարանը ծածկված է եղել քարերով: Ի դեպ, միակ հյուսիսային մուտք ունեցող դամբարանի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված օջախի մնացորդները և կենցաղային այլ իրերը խոսում են այն մասին, որ միջնադարում այդ դամբարաններն իբրև կացարան են օգտագործվել մարդկանց կողմից: Այստեղ կատարած ուսումնասիրությունների հիման վրա Օնիկ Խնկիկյանը վկայել է, որ այս բնակատեղին գոյացել է Ք. ա. 3-2-րդ հազարամյակում: Ցավոք, ժամանակի ընթացքում այս դամբարանների մեծ մասը թալանվել է, ուստի այս հնավայրի մշակույթը բացահայտելու համար անհրաժեշտություն է առաջացել ուսումնասիրություններ կատարել Քարահունջից 2 կմ հարավ գտնվող գերեզմանատանը, որոնց ընթացքում հայտնաբերվել են հնադարյան գործիքներ, գունավոր խեցանոթների բեկորներ և այլ իրեր (այդ իրերը պահվում են Սիսիանի պատմագիտական թանգարանում): Այդ գտածոները, որոնք բնորոշ են, այսպես կոչված` «Սևան-արցախյան» մշակույթի վաղագույն` Ք.ա. 13-րդ դարի կեսերով թվագրվող շրջանին, մեծապես օգնել են գիտնականներին տվյալ ժամանակաշրջանի մշակույթին առնչվող շատ հարցերի պատասխաններ տալ:
Քարահունջ-աստղադիտարանի ուսումնասիրությունների ասպարեզում հատկապես անգնահատելի են հայտնի գիտնական, ակադեմիկոս Պարիս Հերունու կատարած աշխատանքները: Նա 1990-ական թվականներից ի վեր Զորաց քարերն ուսումնասիրելու նպատակով ամեն տարի գիտական արշավներ է կազմակերպել` առաջ քաշելով հետաքրքիր գիտական տարբեր վարկածներ, ինչպես նաև անժխտելի փաստերով մեկ անգամ ևս ապացուցել է «Քարահունջի» հնագույն աստղադիտարան լինելը` նրան տալով մոտ 7,5 հազար տարվա վաղեմություն, ինչն ապշեցուցիչ հայտնագործություն էր, քանզի նշանակում է, որ Քարահունջը աշխարհին հայտնի ամենահին աստղադիտարանն է: Անշուշտ, իր ժամանակին Հերունու այս բացահայտումը ոմանք խիստ քննադատեցին։
Հերունին, քաջատեղյակ լինելով երկրագնդի պտտման օրենքներին, այն է` հիմք ընդունելով աստղերի այսօրվա դիրքը (կարելի է հաշվարկել ցանկացած աստղի դիրքը, օրինակ, հինգ կամ տասը հազար տարի առաջ), պարզել է, թե որ աստղերն են Զորաց քարերի անցքերից տեսանելի եղել: Ըստ հայ գիտնականի` առաջինը Քարահունջի զենիթում հայտնվել է Դենեբը՝ Կարապի համաստեղության ամենապայծառ աստղը: Հետո հայտնվել են ևս երեք լուսատուներ` Արկտուրուսը, Վեգան և Կապելլան: Սակայն այս տեսակետը հակասական և խիստ վիճարկելի է թե՛ հնագետների և թե՛ աստղահնագետների կողմից: Քննադատները նշում են, որ հազարավոր տարիների ընթացքում տեղի ունեցած երկրաշարժերի, բնական տեղաշարժերի և քարերի ոչ անխաթար վիճակի պարագայում անհնարին է հստակ որոշել, թե որ քարերով որ աստղերը կարելի էր տեսնել:
Հերունու մյուս վարկածներից մեկն էլ կապված է Կենդանակերպի (Zodiak) ծագման վայրի հետ: Նա ենթադրում է, որ Երկինքն առաջին անգամ 12 համաստեղությունների է բաժանվել հենց Հայաստանում: Աշխարհի շատ գիտնականներ համամիտ են այս վարկածի հետ: Ըստ անգլիացի աստղագետ Վ. Տ. Օլքոտի` հին Հայաստանը միակ վայրն էր, որտեղ Կենդանակերպի բոլոր նշանները պատկերված էին միասին: Իսկ Մաունդերը գրում է, որ հին եգիպտացիները, որոնք իրենց հուշարձանների վրա պատկերել են Զոդիակի բոլոր նշանները, խոստովանում են, որ աստղերի մասին իրենց գիտելիքները ստացել են խալդերից: Իսկ ինչպես հայտնի է, խալդերը նույն հայերն են՝ ուրարտացիների նախնիները:
Ի դեպ, Զորաց քարերի մեջ կա մեկը, որն իր ուրվագծով Խոյ է հիշեցնում: Խոյը հայերի մոտ հայտնի է իբրև Արևի և Ար աստծու խորհրդանիշներից մեկը: Ըստ հայ գիտնականի` հենց այդ պատճառով էլ Կենդանակերպի մեջ առաջինը նշվում է Խոյի համաստեղությունը:
Պետք է նշել, որ այս զարմանալի կառույցի` Քարահունջի նպատակա-կիրառականության կապակցությամբ այլ տեսակետ էլ կա, համաձայն որի` այն կրոնական, գիտական կենտրոն է եղել: Եվ դա չի բացառվում, քանզի հնում գիտելիքները և, մասնավորապես, աստղագիտական գիտելիքները ձեռք էին բերվում կրոնի շրջանակներում: Հայտնի է, որ հնում որպես աստղադիտարան ծառայել են Արևի պաշտամունքի տաճարները, որտեղից մարդիկ հետևել են երկնակամարին: Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ միգուցե Քարահունջն այդպիսի մի տաճար է եղել: Որոշ հնագետներ էլ կարծում են, որ այս քարերի առաջնային նշանակությունը պաշտամունքային է եղել կամ էլ դրանք ծիսական քարեր են:
ՈՒշագրավ է այն փաստը, որ աշխարհում Քարահունջի նման մի քանի կառույց կա. Շոտլանդիայում` Կալենիշը, Ռուսաստանում` Ռյազանի կառույցը Օկա գետի ափին և, վերջապես, Մեծ Բրիտանիայում Սթոունհենջը, որին վերագրվում է մոտ 3,5 հազար տարվա հնություն: Այն նույնպես աստղագիտական կառույց է եղել: Ըստ «Բրիտանիկա» հանրագիտարանի` Սթոունհենջը կառուցել են կղզի եկած բրիտները (ավելի մանրամասն` տե՛ս «Էկոնոմիկա» հանդես, Ձմեռ N 3(9) 2008-2009 թթ., էջ 52-55): Նրանց մասին 9-րդ դարի անգլո-սաքսոնական ժամանակագրության մեջ գրված է, որ եկել են Արմինիայից և եղել են կղզու առաջին բնակիչները:
Անվիճելի է այն փաստը, որ նմանօրինակ ահռելի և բարդ աստղագիտական կառույց ստեղծելու համար անհրաժեշտ էր ունենալ համապատասխան գիտելիքների` աստղագիտա-մաթեմատիկականից մինչև ճարտարագիտական և շինարարական հսկայական պաշար: Այդպիսի պաշար ստեղծել առանց գրային որևէ համակարգի, իհարկե, հնարավոր չէր: Մի քանի տասնյակ տարվա և անգամ հարյուրամյակների պարբերականությամբ աստղագիտական երևույթների դիտարկումները պահանջում են գրավոր արձանագրում: Առանց գրային համակարգի նման դիտարկումներն անհնարին են: Եվ, իհարկե, գրաճանաչությունը կտրուկ առանձնացնում էր բրիտներին Հյուսիսային Եվրոպայի այն ժամանակվա, փաստորեն, վայրենի տեղաբնիկ ցեղերի մեջ:
Ի դեպ, պետք է նշել, որ «Սթոունհենջ» բառի ստուգաբանությունը ևս առեղծվածային է, քանզի եթե առաջին արմատի նշանակությունը` «Սթոուն», կասկած չի հարուցում և թարգմանվում է որպես «քար» կամ տվյալ ենթատեքստում` «քարե», ապա երկրորդ արմատի` «հենջ»-ի իմաստը երկար ժամանակ չէր հաջողվում բացատրել: Առաջ քաշված բազմաթիվ ենթադրությունների շարքում, սակայն, կա մեկ վարկած, որն առավել հետաքրքիր է. «փունջ» բառի անգլերեն թարգմանությունն է «bunch»` «բանչ» արդի հնչողությամբ: Սա ցույց է տալիս, որ Սթոունհենջ բառի երկրորդ` «հենջ» արմատը մեծ հավանականությամբ ունեցել է, ինչպես և հայերենի «հունջ» արմատը, «փունջ» նախնական իմաստը:
Ամեն տարի հարյուրավոր զբոսաշրջիկներ են շտապում տեսնելու Սիսիան քաղաքի մոտակայքում գտնվող խորհրդավոր քարերի այս խումբը: Եվ որն էլ որ լինի նրանց ճիշտ անունը, կանգնեցման ժամանակաշրջանը կամ նշանակությունը, այս քարերը հայ և, ինչու չէ, համաշխարհային մշակույթի անգնահատելի մի մասնիկն են և արժանի են հոգատարության ու գնահատանքի:
Լուսյա ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Զարեհ Մութաֆյանի տեսած Հայաստանը
• Ժամանակին նրա մասին ողջ Փարիզն էր խոսում. Սերովբե-Լևոն Քյուրքչյան
• Մեր կյանքն անցնում է սպասումով
• Միմար Սինան․ Էվկլիդեսի և Միքելանջելոյի հայ համարժեքը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Մեր պատմության մետաղյա ասպետները
• Գեթսեմանի մատուռի հետքերով

Մեկնաբանություններ